De leerlingen maken kennis met verschillende manieren om verhalen te vertellen. We duiken in het boek Lampje van Annet Schaap; het heeft een magische sfeer en vertelt een sprookjesachtig avontuur. Het verhaal gaat, net als veel sprookjes, over dapperheid en meer kunnen dan je ooit had gedacht. De oriëntatie start bij de vuurtoren van Scheveningen. De vuurtoren vormt een goed vertrekpunt voor een filosofische bespiegeling en het bestuderen en bespreken van een gedicht. Wanneer is ´licht in de duisternis´ belangrijk? In de opdrachten leven de leerlingen zich in de situatie en het karakter van de hoofdpersoon Emilia, oftewel Lampje, in. De leerling weet wat er bedoeld wordt met (karakter)eigenschappen en kan hier voorbeelden van geven. De auteur van Lampje is ook illustrator – we maken kennis met haar en het beroep van illustrator.
Welkom! Je gaat in de klas werken met het lesmateriaal van Cultuuronderwijs op zijn Haags (COH). Voor je aan de slag gaat leggen we je uit hoe je dit project tot een succes kunt maken.
Samen ontdekken Onze cultuurlessen zijn gebaseerd op de didactiek van procesmatig werken, de leerlingen doorlopen hierbij een creatief proces. Zij worden zich bewuster van zichzelf, hun omgeving en ontdekken op een speelse manier hun creatieve vermogen. Met als kern dat je als leerkracht samen met de leerlingen beleeft, beschouwt, verbeeldt, bedenkt en maakt.
Houdingsdoelen Bij de introductie, oriëntatie en opdrachten worden kennisdoelen en vaardigheidsdoelen benoemd. Onderstaande houdingsdoelen gelden in het algemeen:
De leerling toont zich nieuwsgierig en proactief.
De leerling kan positief-kritisch reflecteren op eigen werk en op dat van anderen.
Overleg en deel je plannen met de ICC’er of je cultuurcoach.
Wij adviseren je het hele project van tevoren door te lezen om je goed voor te bereiden en de mogelijkheden te ontdekken die het project biedt.
Je kunt het lesmateriaal ook downloaden en printen. Gebruik het digibord voor het beeldmateriaal.
Als richtlijn adviseren wij voor het doorlopen van het creatief proces in het hele project, zes tot acht lesmomenten in te plannen. Alle projecten hebben een introductie, oriëntatie en drie opdrachten. Je kunt ervoor kiezen het lesmateriaal naar eigen wens aan te passen.
Iedere opdracht heeft dezelfde opbouw: onderzoeken, uitvoeren en presenteren. De reflectievragen kunnen tijdens en na iedere fase van het creatief proces met de individuele leerling of de hele groep besproken worden.
Nodig eens een kunstenaar in de klas uit. Die kan levendig en beeldend over zijn/haar/diens vak vertellen, aansluitend bij dit project. Het gerelateerde aanbod bij dit project vind je op onze site.
Een bezoek aan een voorstelling, tentoonstelling of vaste collectie in een Haagse culturele instelling is ook van grote meerwaarde. Zie VONK voor het actuele aanbod.
Bedenk ook van tevoren bij welke onderdelen je ouders/verzorgers kunt of wilt inschakelen. Het project gaat meer leven als er ook buiten de klas aandacht voor is.
Maak foto’s of filmpjes van de diverse presentatiemomenten en deel deze via de schoolwebsite, klassenapp of andere kanalen.
Projectspecifieke informatie
Over dit project De introductie/oriëntatie start bij de vuurtoren van Scheveningen. De vuurtoren vormt een goed vertrekpunt voor een filosofische bespiegeling en close reading van een gedicht.
Voorafgaand aan opdracht 1 lees je het eerste hoofdstuk uit Lampje voor. In de opdracht leven de leerlingen zich in de situatie en het karakter in van de hoofdpersoon Emilia, oftewel Lampje.
Voorafgaand aan opdracht 2 lees je hoofdstukken 2, 3 en 4 voor. Hierin ontdekken we dat er in het zwarte huis niet een monster, maar een bijzondere jongen woont, Edward genaamd. De opdrachten in deze les spitsen zich op Edward toe.
Voorafgaand aan opdracht 3 lees je eerst het boek uit. De auteur, Annet Schaap, is ook illustrator – we maken verder kennis met haar en het beroep van illustrator.
Doelen Er worden twee hoofddoelen geformuleerd die specifiek zijn voor het hele project. Dit zijn doelen op het gebied van kennis en vaardigheden. Aan het eind van het project worden deze doelen geëvalueerd met behulp van de succescriteria op het gebied van zelfregulering: de leerling kijkt terug en blikt vooruit.
Reflecteren De reflectievragen bij de verschillende fases van het creatief proces kunnen tijdens en na iedere fase met de individuele leerling of de hele groep besproken worden. Zie ook de hand-out: Rollen van de leerkracht.
Taalonderwijs Wil je woorden uit dit project koppelen aan taalonderwijs? Raadpleeg dan de begrippenlijst.
Benodigdheden Bij elke opdracht staat een opsomming van benodigdheden weergegeven.
2. Introductie
Hoofddoel kennis
De leerling benoemt verschillende manieren om een verhaal tot leven te brengen.
Hoofddoel vaardigheid
De leerling brengt een verhaal tot leven met tekeningen en toneelspel.
Vertel dat jullie de komende periode aan de slag gaan met een boek over een meisje dat in een vuurtoren woont. Staat er een vuurtoren in onze omgeving? Laat de leerlingen vertellen.
Laat de leerlingen hun associaties vertellen over vuurtorens aan de hand van de vraag: 'Waar denk je aan bij het zien van een vuurtoren?' Schrijf de associaties op in een mindmap.
Vorm tweetallen. Deel de prints uit met de tekst over de vuurtoren van Scheveningen. Laat de leerlingen de tekst lezen en met elkaar bespreken en opschrijven wat het belang en de functie van een vuurtoren is.
Vul gezamenlijk de mindmap aan, met de nieuwe bevindingen van de tweetallen.
3. Oriëntatie
Benodigdheden
gedicht Nachtlampje uit Superguppie is alles van Edward van de Vendel (print voor elke leerling)
In de oriëntatiefase van de les vier je naar aanleiding van de introductie een filosofisch gesprek. Dit is belangrijk voor het creatieve proces. Je kunt het filosofisch gesprek natuurlijk ook tijdens de andere lesonderdelen inzetten. Stel hierbij onderstaande vragen:
Zou jij in een vuurtoren willen wonen?
Ben jij bang in het donker?
Wat is voor jou 'licht in de duisternis'?
Vind jij de zee spannend? Zo ja, wat vind je er spannend aan?
Doorloop onderstaande stappen.
Nachtlampje
Deel de prints van het gedicht Nachtlampje van Edward van de Vendel uit en laat het de leerlingen stil lezen.
Vraag of er leerlingen zijn die het gedicht willen voorlezen. Bespreek het gedicht na.
Waar gaat het gedicht over?
Wat is een nachtlampje?
Heb je zelf een nachtlampje gehad?
Wat betekent de laatste zin van het gedicht?
Extra:
Laat de leerlingen een extra strofe van circa vier à zes regels schrijven bij het gedicht in dezelfde stijl.
Laat de leerlingen een gedichtje schrijven over hun eigen nachtlampje.
Sluit de les af met een cliffhanger: laat de voorkant van het boek Lampje zien (op het digibord) en vertel dat het boek dat je gaat voorlezen over het meisje op de voorplaat gaat – ze woont in de vuurtoren…
Succescriterium
Bespreek met de leerlingen de opdracht(en): welke onderwerpen gaan zij onderzoeken de komende les of tijd? Formuleer vanuit het filosofisch gesprek en/of de oriëntatie-opdracht, samen met de leerlingen, een succescriterium waaraan zij werken. Een voorbeeld van een succescriterium bij dit project:
De leerling leeft zich in personages in, maakt een illustratie bij een verhaal en verbeeldt het verhaal Lampje.
4. Opdracht 1: Emilia
In opdracht 1 lees je het eerste deel uit Lampje voor. De leerlingen maken kennis met Emilia, oftewel Lampje. Ze leven zich in de situatie en het karakter van de hoofdpersoon in.
Subdoel kennis
De leerling geeft verschillende voorbeelden van karaktereigenschappen.
Subdoel vaardigheid
De leerling leeft zich met een karakterspel of een karakterpaspoort in verschillende personages in.
Doorloop de vaste onderdelen binnen elke projectopdracht: onderzoeken, uitvoeren en presenteren.
Lees vooraf deel 1 ‘De Vuurtoren’ uit Lampje voor.
Wie is Lampje?
Nadat je deel 1 hebt voorgelezen, vertel je dat je het met de klas wilt hebben over de hoofdpersoon, Lampje. Maar eerst heb je een gedicht voor de leerlingen. Deel het werkblad met het gedicht van Riekus Waskowsky uit.
Laat het gedicht stil lezen. Bespreek met elkaar of dit gedicht bij het verhaal over Lampje past en waarom.
Verdeel de klas in groepjes van vier leerlingen.
Geef ieder groepje een print van Placemat A3. De leerlingen zitten in een kring om de placemat, elke leerling heeft een eigen vakje (het middenvak blijft nog leeg)
Vraag aan de leerlingen welke karaktereigenschappen ze kunnen noemen. Denk aan: zielig, dapper, lief, braaf, moedig, etc.
Vervolgens schrijft iedere leerling, zonder te overleggen, in zijn/haar/hun vakje op de placemat welke karaktereigenschappen bij Lampje, ofwel Emilia, horen. Geef ongeveer twee minuten de tijd.
Daarna mogen de leerlingen elkaar binnen het groepje vertellen wat ze hebben opgeschreven.
Vervolgens kiezen ze één eigenschap die ze het belangrijkste vinden. Die schrijven ze met grote letters in het middenvak van de placemat.
Doe onderstaande opdrachten of maak een keuze.
Karakterspel
Bespreek met de klas dat ze zich met toneelspel gaan inleven in de personages uit het boek. Lees (nogmaals) het hoofdstuk ‘Mandje’ (blz. 18 t/m 21) voor of laat het de leerlingen zelf lezen. Het hoofdstuk bestaat uit twee korte delen. Het eerste deel gaat over Augustus, het tweede deel over Emilia.
Warming up. Bespreek welke emoties Augustus en Emilia hebben en hoe ze worden omschreven. Laat de leerlingen de emoties uitspelen met een bevriesspel. (Zie het eerste stukje van het filmpje Tableau Vivant in de Toolbox Theater). Je geeft een van de genoemde emoties op en de leerlingen beelden die uit terwijl ze rondlopen. Bij ‘bevries’ staat iedereen stil en krijgen ze een nieuwe emotie om uit te spelen. Doe hetzelfde met het deel over Lampje in de storm, maar leg nu bijvoorbeeld de nadruk op de gebeurtenissen en handelingen.
Vorm tweetallen. De leerlingen gaan straks een scène improviseren. Als voorbereiding onderstrepen ze samen de zinnen die ze van belang achten voor de scène. Denk aan:
- Intussen zit Augustus vloekend thuis. - Hij probeert het donker te doorboren met zijn ogen. - Ze klemt het mandje tegen haar aan en stapt het water in. - Ja! gilt Lampje boven de storm uit. Toevallig wel! Dit kind wel! - Ze gilt het woedend uit en krijgt meteen een mond vol zeewater.
Eén leerling speelt Augustus, de andere speelt Lampje. De scènes spelen zich tegelijkertijd af op twee verschillende plekken; Augustus zit in de vuurtoren en Lampje is buiten. Het tweetal verdeelt het speelvlak in tweeën. Ze spelen de gebeurtenissen in het verhaal tegelijkertijd. Dat kan door stil spel en uitbeelden, maar mag ook met geluid en/of tekst. Geef de leerlingen eventueel kort de tijd om te oefenen.
Karakterpaspoort
De leerlingen gaan een paspoort maken over een zelfverzonnen personage. Deel de prints van het werkblad Paspoort hoofdpersoon uit en laat de leerlingen nadenken over wie hun hoofdpersoon zou zijn als ze een eigen verhaal zouden verzinnen.
Laat de leerlingen antwoord geven op de vragen over hun hoofdpersoon op het werkblad en deze opschrijven. Als ze alle vragen hebben beantwoord, geven ze de persoon een bijnaam. Ze hebben nu een personagedossier gemaakt.
Geef de leerlingen de opdracht het begin van een verhaal te schrijven waarin ze hun zelfverzonnen personage introduceren. Verwijs naar het eerste hoofdstuk ‘Lucifer’ uit Lampje, waarin de auteur Lampje aan ons voorstelt.
Extra: Laat de leerlingen het karakterpaspoort afmaken en een portretje tekenen voor de identiteitskaart.
Personage-improvisatie Laat de leerlingen die dat willen, met een spelimprovisatie uitspelen of -beelden wat er gebeurt met Augustus en Emilia in het hoofdstuk ‘Mandje’. Bespreek de improvisaties na.
Hoe is het om je in te leven in een personage?
Welke emoties of handelingen heeft het publiek gezien?
Hoe werd het karakter uitgebeeld?
Tip: Laat de leerlingen van rol wisselen van rol en benoemen wat de verschillen zijn tussen de twee personages.
Paspoortverhaal Laat de leerlingen die dat willen hun personage-introductie voorlezen. Zijn de vragen uit het paspoort duidelijk naar voren gekomen?
Voorbereiding volgende opdracht Laat de leerlingen ten slotte nog even kort filosoferen over hoe ze denken dat het boek verder zal gaan na hoofdstuk 1.
Wat gaat Lampje doen en beleven in 'het zwarte huis'?
Zal ze zich zonder protesteren als een ‘huishoudhulp’ laten gebruiken om het geld voor de vergoeding van de scheepsramp te verdienen?
Lees vervolgens deel 2 ‘Het zwarte huis’.
Reflectie subdoelen
Welke karaktereigenschappen lukten goed om uit te beelden of beschrijven?
Reflectie proces
Hoe heeft de opdracht je geholpen om je in te leven in de personages?
5. Opdracht 2: Edward
In deze opdracht ontdekken de leerlingen het tweede hoofdpersonage Edward. Hij woont in het zwarte huis. Wie is hij? En hoe ziet hij eruit?
Subdoel kennis
De leerling legt uit dat je door dingen open te laten een verhaal spannender kan maken.
Subdoel vaardigheid
De leerling tekent een beeld dat hij/zij/hen zich inbeeldt bij een verhaal.
Doorloop de vaste onderdelen binnen elke projectopdracht: onderzoeken, uitvoeren en presenteren.
Lees en bespreek het fragment II van het gedicht: Drie manieren waarop ik de zee ben of ken van Radna Fabias.
II ik ben blauw ik ben vast boos blauw aan de oppervlakte rimpel ik zachtjes ik geef vreemdvormige gedrochten een thuis het spijt me niet dat mijn tong zout is
Radna Fabias in: Habitus
Bekijk ook het verstripte gedicht door Jan Cleijne.
Monster!
Lees deel 3 ‘De jongen onder het bed’ tot en met blz. 111.Hierin maakt Lampje kennis met ‘het monster’. Bespreek de laatste zin: “Geen Monster. Maar wat dan wel?”
Optie Een COH-expert heeft deze opdracht verwerkt in een video voor een school in Den Haag. Je kunt er voor kiezen de opdracht uit te voeren aan de hand van dit videofragment.
Vis?
Lees in elk geval het hoofdstuk ‘Een lied voor het monster’ (blz. 108) uit deel 3 voor. Bespreek het na.
Edward verstopt zich steeds onder het bed verstopt, wat is zijn probleem denk je?
Hoe ziet Edward er eigenlijk uit?
Lampje noemt hem ´vis´. In het verhaal beschrijft auteur Annet Schaap Edward hem niet precies. Dat doet ze om de spanning naar het slot van het boek op te bouwen.
Wat hebben de leerlingen allemaal gehoord aan omschrijvingen van Vis? Denk aan: een mager wezentje, warrig groen haar, etc.
Hoe zou Edward eruitzien?
Schrijf de bevindingen op.
Vertel dat, voordat jullie verder gaan, je eerst een gedicht voor de leerlingen hebt. Laat het gedichtje Vis uit Superguppie is alles op het digibord zien.
Vis
Visje wil iets zeggen, visje kijkt me aan. visje tuit zijn lippen, maar ik kan hem niet verstaan – nooit en nergens kan ik horen wat visje van me wil: ik ben waterwoordendoof, visje mensenstemmenstil.
Laat het gedicht voorlezen door een leerling die dat wil.
Bespreek vervolgens: wat heeft dit gedicht te maken met Edward, het vreemde wezen uit het zwarte huis?
Portret van een Monster
De leerlingen gaan een tekening maken van het ‘monster’ (Edward). Ze gebruiken daarvoor de bevindingen uit het onderzoek. Materialen voor deze opdracht zijn bijvoorbeeld fineliner, potlood, eventueel een beetje soft pastel om snel kleur aan te brengen of zwarte en grijze vegen. Zorg voor potloden en pastels die voor verschillende huidskleuren kunnen worden gebruikt. Zwart-wit volstaat ook.
Laat de leerlingen als ze klaar zijn, hun tekening ruilen met de leerling naast zich. Geef de opdracht goed naar de tekening te kijken. Laat ze in steekwoorden opschrijven wat ze zien aan de hand van de volgende vragen.
Welke vorm(en) heeft het monster?
Waar lijkt het op?
Welke kleuren heeft het?
Waar is het monster, denk je?
Als het monster geluid zou maken, welk geluid zou dat zijn?
Welk gevoel krijg je bij het zien van het monster? Geef het monster een eigen naam.
Laat de leerlingen een ‘elfje’ schrijven met de associaties die ze zojuist hebben opgeschreven. Kijk in de bijlage Schrijf een Monster-elfje!hoe je dit kunt doen.
Optioneel
Voor deze extra mogelijkheid lees je het hoofdstuk ‘Vaders en benen’ (blz. 170-171) uit deel 4 van Lampje voor, of deel je de prints uit van bijlage 10. Hoofdstuk 'Vaders en benen' en laat je de leerlingen zelf lezen.
Kunnen de leerlingen zich een voorstelling maken van het harnas? Laat ze ook een tekening van Edward met het harnas maken. Is hun beeld van Edward nu veranderd?
Tip: In de volgende opdracht maken de leerlingen kennis met Annet Schaap en de illustraties die zij maakt.
Hang de tekeningen en de gedichten op. Laat de leerlingen die een elfje hebben geschreven het elfje hardop voorlezen wanneer de bijbehorende tekening bekeken wordt en bespreek na:
Komt het beeld dat je krijgt uit het elfje overeen met wat je ziet op de tekening?
Wat gebeurt er als je tijdens het kijken naar de tekening het elfje hoort?
Als alle tekeningen en elfjes zijn bekeken en gehoord:
Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen de getekende monsters?
Kun je deze verschillen en overeenkomsten ook terug horen in de Monster-elfjes?
Is er een gedeeld beeld over hoe Edward eruitziet?
Afsluiting Opdracht Edward. Lees de rest van deel 3 en deel 4 ‘Zomer’ uit Lampje voor. En eventueel deel 5. Bespreek het na aan de hand van onderstaande vragen:
Waarom is dit verhaal spannend en een beetje magisch?
Is dat omdat er een monster is en dat je niet weet hoe die eruit ziet en dat pas in de loop van verhaal ontdekt? Heeft dat ook het beeld van zijn karakter veranderd? Hoe?
Eerst denk je dat er een monster is. Wat voor karaktereigenschappen had het monster? Is hij echt een monster of is hij dat alleen in de ogen van anderen?
En dan blijkt het een jongen. Maar wat voor jongen? Is hij nog steeds eng? Hoe zie je hem nu?
Reflectie subdoelen
Welke dingen uit het verhaal hebben jou geïnspireerd bij jouw tekening?
Reflectie proces
Hoe is het beeld, dat jij in je hoofd had, veranderd na het zien van de tekeningen van de andere leerlingen?
6. Opdracht 3: Annet
Subdoel kennis
De leerling legt uit wat de rol van een illustratie bij een verhaal is.
Subdoel vaardigheid
De leerling verbeeldt het boek Lampje in een eigen voordracht of illustratie.
Lees de resterende hoofdstukken van het boek voor. Doe daarna onderstaande opdrachten of maak een keuze.
De auteur, Annet Schaap, is ook illustrator – we maken verder kennis met haar. Optioneel zijn de opdrachten waarmee je terug zou kunnen kijken op het boek en het verhaal.
Laat de leerlingen onderzoeken hoe het zit met de band tussen Lampje en haar vader en Edward en zijn vader. Kies of je dit individueel laat doen of in kleine groepjes.
1. Verdeel de opdracht:
Lampje en haar vader
Edward en zijn vader
Deel een schrijfblaadje uit. Opties:
Geef de opdracht een brief te schrijven vanuit Lampje aan haar vader of vanuit Edward aan zijn vader. In de brief komt naar voren of Lampje/Edward van haar/zijn vader houdt of niet, en waarom dat zo is.
Laat Lampje of Edward haar of zij vader interviewen over hun liefde voor haar/hem. welke vragen zouden ze kunnen stellen aan hun vader.
2. Op de achterflap van het boek staat dat het boek 'vooral gaat over dapper zijn en meer kunnen dan je ooit had gedacht'. Vraag aan de leerlingen waarom zij denken dat het verhaal vooral gaat over dapper zijn. Welke voorbeelden kunnen ze geven van momenten waarop ze vinden dat Lampje dapper is?
Maak een keuze uit onderstaande uitvoeropdrachten of doe ze allemaal. Het zijn voorbereidingen op de presentatie en afsluiting van het project.
Vertellen
Laat het filmpje zien over de vertelvoorstelling die Annet Schaap met Frederike de Winter heeft gemaakt over Lampje.
Oefen met vertellen van de eerder gelezen hoofdstukken uit de verschillende delen, zoals ‘Lied voor het monster’ of ‘Vaders en benen’. Laat de leerlingen zelf een fragment kiezen dat ze graag willen voorlezen.
Illustreren Een nieuwe omslag maken. Wat wil jij laten zien uit het verhaal?
Bekijk eventueel nog ander werk van illustratoren met magisch/sprookjesachtig werk:
Laat de leerlingen een met aquarel/waterverf ingekleurde tekening maken van een voor hen opvallende scène/gebeurtenis uit het boek die de sfeer van het boek goed laat zien.
En nu hardop! Leerlingen die dat willen, gaan hun gekozen fragment voordragen. Bespreek of ze het vertelmoment willen aankleden met passende muziek, kleding of de gemaakte illustraties.
De expo! Hang samen met de leerlingen hun tekeningen op. De leerlingen presenteren hun tekeningen en vertellen er hun beleving bij. Laat de leerlingen vragen stellen aan elkaar: wat zorgt ervoor dat de tekening de sfeer van het boek goed laat zien?
In het boek staan niet zoveel tekeningen. Achteraf heeft Annet Schaap extra tekeningen gemaakt bij het boek. Deze tekeningen kun je vinden op haar website. Presenteer de tekeningen en vraag aan de leerlingen of zij, bij het luisteren naar het boek, ongeveer dezelfde voorstelling hadden. Als het anders was, wat hadden zij in hun hoofd?
Tip. Ben je nog niet klaar met Lampje? Kijk dan voor meer lessuggesties op de website van de Woutertje Pieterse Prijs.
Reflectie subdoelen
Wat zorgt ervoor dat jouw voordracht of illustratie de sfeer van het boek goed overbrengt?
Eindreflectie: zelfregulatie terugkijkend
Bij welke opdracht kwam het verhaal voor jou het meest tot leven?
